Một số vấn đề về quản lý chất thải nhựa do đại dịch Covid-19 theo cách tiếp cận kinh tế tuần hoàn

1. Giới thiệu

     Trong nhiều năm trở lại đây, vấn đề rác thải nhựa đang ngày càng được quan tâm. Theo thống kê của Ủy ban Châu Âu, ước tính khoảng 8,3 tỷ sản phẩm nhựa đã sản xuất cho đến năm 2018; khoảng 6,3 tỷ tấn nhựa trở thành rác thải và khoảng 5 tỷ tấn tích lũy ngoài môi trường hoặc được chôn lấp[1]. Vì thế, các quốc gia đang có cách tiếp cận mới theo kinh tế tuần hoàn trong quản lý nhựa, mà EMF (2018) gọi là nền kinh tế nhựa mới. Tuy nhiên, cách tiếp cận vòng tròn trong quản lý nhựa này bị thay đổi đáng kể do cú sốc từ đại dịch toàn cầu.

     Đầu năm 2020, thế giới chứng kiến đại dịch do coronavirus mới năm 2019 (COVID-19) gây ra. Ngày 20 tháng 1 năm 2020, Tổ chức Y tế Thế giới tuyên bố tình trạng khẩn cấp về sức khỏe cộng đồng do COVID-19 là đại dịch đã và đang làm ảnh hưởng nghiêm trọng không chỉ một mà hầu hết các quốc gia trên thế giới và không thể dự đoán được khi nào đại dịch có thể được kiểm soát. Tính đến ngày 30/09/2020, thế giới đã ghi nhận 33.832.711 trường hợp mắc COVID-19 tại 215 quốc gia, vùng lãnh thổ (trong đó có 2 tàu du lịch). Đến nay, Mỹ là quốc gia có số ca nhiễm và tử vong cao nhất thế giới với 7.406.146 ca nhiễm và 210.785 ca tử vong[2]. Tại Việt Nam, đến thời điểm này đã có 1.094 ca bệnh COVID-19, và được cộng đồng quốc tế đánh giá cao trong cách tiếp cận và hiệu quả phòng chống đại dịch COVID-19 với chi phí thấp. Con số này cho thấy tác hại nghiêm trọng và mức độ nguy hiểm của đại dịch. Vi rút COVID-19 nguy hiểm do lây lan nhanh và hiện tại không có vắc-xin. Phòng ngừa lây nhiễm hiện nay là một biện pháp về kiểm soát thích hợp và được thực hiện bằng cách: hạn chế tiếp xúc trực tiếp và tiếp xúc bề mặt; ngăn ngừa lây nhiễm khi tiếp xúc. Theo đó, nhu cầu sử dụng nhựa một lần và mức độ tiêu thụ tăng lên nhanh chóng theo số lượng ca nhiễm COVID-19. Sự gia tăng chất thải nhựa này tạo nên áp lực và sự cấp thiết trong vấn đề quản lý chất thải nhựa sau đại dịch đối với chính quyền các quốc gia để làm sao quản lý vừa đảm bảo được sự an toàn, đồng thời hướng đến sự phát triển bền vững. Từ đây, tiếp cận mô hình kinh tế tuần hoàn trong quản lý rác thải nhựa cần được đánh giá và nhìn nhận phù hợp để có được một mô hình quản lý đạt hiệu quả về phòng chống lây nhiễm, bảo vệ môi trường, và hiệu quả kinh tế.

2. Tổng quan tài liệu

     Có nhiều nghiên cứu về vấn đề quản lý chất thải và chất nhựa. Nhìn chung, các nghiên cứu đã cho thấy mô hình quản lý chất thải nhựa đang chuyển từ mô hình gần với tuyến tính (dòng nhựa đi 1 chiều từ sản xuất đến tiêu dùng và thải bỏ) sang mô hình tuần hoàn (dòng nhựa đi tuần hoàn, mọi vật chất và năng lượng được tận thu, rác thải nhựa được hạn chế ở mức tối đa). Mặc dù hiện tại, quản lý nhựa theo chiều tuyến tính vẫn còn phổ biến (ví dụ của Yeboah, A.B., và Odei, S., 2019) nhưng việc quản lý này cũng đang dần chuyển sang tăng cường tái chế (ví dụ của Putri, A.R., 2018) và tuần hoàn hơn (ví dụ của Mastellone, 2020; Dijkastra và nhóm cộng sự, 2020; Robaina và cộng sự, 2020; Leslie và cộng sự, 2016; Aryan và Samadder, 2019). Trong kinh tế tuần hoàn, khái niệm chất thải bị lu mờ, do đó EMF đã đặt ra vấn đề của kinh tế nhựa mới theo cách tiếp cận tuần hoàn (EMF, 2016, 2018) thay vì cách đặt vấn đề quản lý chất thải nhựa như trước đây. Tuy nhiên, đại dịch COVID-19 có tác động lớn đến các vấn đề môi trường nói chung cũng như vấn đề quản lý chất thải nhựa xuất hiện nhiều các vấn đề mới phát sinh ảnh hưởng đến chuyển dịch trước đó. Thực tế, có khá nhiều nghiên cứu đề cập đến tác động ngắn hạn và trung hạn của COVID-19 đến môi trường (Ana và cộng sự, 2020); đánh giá dòng chất thải lây nhiễm do đại dịch (Florin, 2020); quản lý chất thải nói chung (Sarkodie, S.A., và Owusu, P.A., 2020; Tudball, 2020); khó khăn đối với quản lý nhựa ở cấp độ vi mô hộ gia đình và chính quyền (Murugesh, 2020); vấn đề quản lý chất thải y tế ở tâm dịch (Yang và cộng sự, 2020; vấn đề tái chế (B.I.R, 2020) và các vấn đề đặt ra đối với quản lý chất thải nhựa trong tương lai (Vanapalli và cộng sự, 2020).

     Nhìn chung, các nghiên cứu về quản lý chất thải nhựa sau đại dịch COVID-19 đều tập trung tìm hiểu về những tác động của COVID-19 đối với chất thải nhựa, những thách thức mà chính quyền cũng như người dân đang gặp phải và chỉ ra những hướng cần thực hiện trong tương lai để việc quản lý chất thải trở nên tốt hơn tuy nhiên đặt vấn đề này trong mối quan hệ với lý thuyết kinh tế tuần hoàn thì còn ít.

3. Kết quả nghiên cứu

3.1. Tình hình Covid-19 và biện pháp phòng chống

     Đại dịch COVID-19 là một đại dịch bệnh truyền nhiễm với tác nhân là vi rút SARS-CoV-2, đang diễn ra trên phạm vi toàn cầu. Khởi nguồn vào 29 tháng 12 năm 2019 với tâm dịch đầu tiên được ghi nhận tại thành phố Vũ Hán thuộc miền Trung Trung Quốc. Các nghiên cứu y khoa và khuyến cáo của các tổ chức Y tế cho biết Vi rút COVID-19 gây ra bệnh viêm phổi và có thể lây lan trong thời gian ủ bệnh khi tiếp xúc trực tiếp hoặc gián tiếp với dịch tiết của người bệnh thông qua các bề mặt tiếp xúc. Cơ bản nó có thể lây lan qua giọt bắn, đường hô hấp, đường miệng, và phân của người nhiễm vi rút có hoặc không có triệu trứng nhiễm bệnh. Do đó, nó có khả năng lây lan nhanh chóng và trở thành đại dịch toàn cầu (xem bảng 1). Chỉ khoảng 2 tháng sau khi có những ca mắc đầu tiên[3], Vũ Hán tiến hành phong tỏa toàn thành phố (23/01/2020). Dịch bệnh tiếp tục lây lan nhanh sang các quốc gia châu Á khác và sang Châu Âu cũng như trên toàn thế giới. Đến 1/2/2020 WHO tuyên bố là tình trạng khẩn cấp.

Bảng 1:  Số ca nhiễm Covid 19 và số lượng các quốc gia vực theo tháng[4]

     Để đối phó với tốc độ lây lan của dịch bệnh truyền nhiễm, các biện pháp bảo vệ đã được thực hiện bao gồm: sử dụng đồ bảo hộ cá nhân và giãn cách xã hội.

     Đồ bảo hộ cá nhân dành cho nhân viên y tế, người bệnh và người có nguy cơ lây nhiễm trong khu vực có dịch. Đồ bảo hộ cá nhân gồm: khẩu trang, kính, tấm nhựa chắn giọt bắn, áo bảo hộ, găng tay, ủng. Để đảm bảo ngăn chặn sự tiếp xúc, các đồ bảo hộ đều được sản xuất từ nhựa và phần lớn được sử dụng 1 lần. Do sự thiếu thốn trang thiết bị bảo hộ cá nhân mà một số ý kiến đưa ra quy trình hướng dẫn sử dụng và tái sử dụng các đồ bảo hộ[5] cũng như sáng kiến sử dụng tấm chắn nhựa thay cho kính (Khan, M.M. and Parab, S.R., 2020) sử dụng hiệu quả hơn đồ bảo hộ trong phòng chống dịch.

     Quyết định giãn cách xã hội yêu cầu người dân hạn chế ra khỏi nhà khi không cần thiết. Lệnh phong tỏa thành phố, cụm dân cư bắt buộc đóng cửa đối với gần như mọi hoạt động kinh doanh dịch vụ. Người dân được yêu cầu ở nhà, không được ra xa khỏi nhà. Một số trường hợp ra ngoài phải có lí do. Các chính sách này phụ thuộc vào chính quyền thành phố. Tuy nhiên, giãn cách xã hội khiến người dân ở nhà nhiều hơn, tiêu dùng online nhiều hơn, sử dụng dịch vụ giao hàng nhiều hơn và xả rác nhiều hơn. Ngoài ra, việc giãn cách xã hội, gia tăng nhu cầu sử dụng đồ nhựa một lần do nhu cầu ăn uống tiêu dùng đồ ăn nhanh, hơn thế nữa, các quán hàng đóng cửa việc sử dụng các dịch vụ đều thông qua chuyển phát, sử dụng thực phẩm tại nhà tăng lượng chất nhựa dùng trong đóng gói.

Ảnh hưởng của COVID-19 đối với quản lý chất thải nhựa

     Đại dịch COVID có tác động lớn đối với quản lý chất thải nhựa, làm thay đổi toàn bộ đường đi của chất thải nhựa bao gồm: thời gian và tần suất thải bỏ; thành phần chất thải; lượng chất thải; rủi ro an toàn và truyền nhiễm của chất thải; phân loại chất thải (Fan, Y.V. và cộng sự, 2020). Phần này sẽ xem xét 2 ảnh hưởng nổi bật bao gồm gia tăng lượng rác thải chứa nhựa và xu hướng giảm tái chế tái sử dụng.

Gia tăng rác thải nhựa y tế

      Nhựa là một trong những thành phần quan trọng không thể thiếu của thiết bị y tế và đồ bảo hộ, tuy nhiên, nhựa hỗn hợp với nhiều lớp nhựa kết hợp với các vật liệu khác như khẩu trang sử dụng một lần cũng gây ra mối đe dọa lớn đối với môi trường do khả năng tái chế thấp (Tenenbaum, 2020). Do sự bùng phát của bệnh truyền nhiễm COVID-19 mà lượng chất nhựa bảo hộ cá nhân sử dụng 1 lần tăng đáng kể do: tăng lên về số lượng thiết bị bảo hộ; và được sử dụng nhiều hơn trong các cơ sở y tế và lĩnh vực khác. Sự gia tăng đáng kể việc sử dụng thiết bị bảo vệ cá nhân như găng tay, khẩu trang và áo choàng của các nhân viên y tế tạo ra một lượng lớn rác thải nhựa (WHO, 2016). Trong đợt bùng phát COVID-19 ở tỉnh Hồ Bắc, Trung Quốc, rác thải y tế (có tỷ lệ đáng kể là nhựa) đã tăng 340% từ 40 tấn mỗi ngày lên 240 tấn mỗi ngày (Klemes và cộng sự, 2020); tại Vũ Hán rác thải y tế đầu người tăng từ 3,64 kg/ngày lên 27,32 kg/ngày (Yang và cộng sự, 2020).

      Hơn nữa, để đối mặt với đại dịch Covid, ngoài các trang thiết bị thông thường trước đây còn xuất hiện thêm tấm chắn nhựa trong. Các vật dụng này không chỉ được dùng chủ yếu cho y tá và bác sỹ như trước kia mà còn được sử dụng cho bệnh nhân và người nghi nhiễm cũng như những người chuyên trở và phục vụ người bệnh và người nghi nghiễm COVID-19 như: lái xe cấp cứu, nhân viên hàng không, người phục vụ hậu sự cho các trường hợp tử vong.

     Không chỉ thế, đối với các quốc gia thực hiện truy vết và giãn cách xã hội nghiêm ngặt như Việt Nam, đồ bảo hộ còn dùng nhiều trong chuyên trở người hồi hương và tại các cơ sở cách ly tập trung. Ước tính, COVID-19 đã khiến toàn cầu sử dụng 129 tỷ mặt nạ và 65 tỷ găng tay mỗi tháng (Ford, D. 2020).

      Bên cạnh đó, các thiết bị bảo hộ được sử dụng bởi nhân viên y tế và bệnh nhân nhiễm bệnh trong xe cấp cứu bao gồm mũ trùm đầu, khẩu trang, găng tay, áo choàng, trong quá trình chuyển đến cơ sở y tế là mối quy hại thường được thải bỏ sau vận chuyển (Higginson và cộng sự, 2020) hoặc nếu không, phải được khử trùng đúng cách (Shah và cộng sự, 2020). Đây là nguồn chất thải lớn cho môi trường cần có giải pháp hợp lý hơn. Báo cáo của Italy WWF (2020), cho biết, “nếu chỉ 1% khẩu trang được xử lý không đúng cách và phân tán trong tự nhiên, điều này sẽ dẫn đến việc ô nhiễm môi trường lên tới 10 triệu khẩu trang mỗi tháng”. Các chuyên gia cho rằng, khẩu trang nhập khẩu từ Trung Quốc được làm từ nhiều lớp polyme khác nhau, khiến chúng khó tái chế hơn nhiều (Monella, 2020).

     Mặt khác, việc tạo ra chất thải y sinh gia tăng từ các nghiên cứu và thử nghiệm trong phòng thí nghiệm, trong đó có một tỷ lệ đáng kể nhựa cũng góp phần vào vấn đề này.

     Cuối cùng là việc bệnh nhân sử dụng thuốc ngày càng nhiều, mua thuốc tự do (theo thống kê đơn thuốc), nhu cầu tăng cao đối với các loại thuốc tăng cường miễn dịch phổ biến cũng có thể làm tăng phát sinh chất thải bao bì dược phẩm như vỉ thuốc, chai lọ, v.v. từ bệnh viện và hộ gia đình. Điều này được hiểu ở đây là những chất thải nhựa lây nhiễm được tạo ra từ bệnh viện và các cơ sở chăm sóc gia đình cần được thu gom, xử lý và thải bỏ theo các quy tắc quản lý chất thải y sinh, thường là quy định của quốc gia (WHO, 2020).

3.2.2. Gia tăng rác thải nhựa ở các ngành dịch vụ khác

     Ngoài chất thải được tạo ra do việc tăng cường sử dụng các thiết bị bảo hộ thông thường, sự gia tăng nhu cầu đối với các sản phẩm đóng gói bằng nhựa bao gồm dược phẩm, dịch vụ giao hàng trực tuyến thực phẩm và hàng tạp hóa có thể được coi là những nguồn chất thải nhựa chính trong đại dịch.

     Thay đổi về hành vi của người tiêu dùng có thể thúc đẩy việc sử dụng và thải bỏ nhựa dùng một lần gia tăng, góp phần vào vấn đề rác thải nhựa toàn cầu (Klemes và cộng sự, 2020). Do tâm lý tiêu dùng hoảng loạn và tích trữ đồ dùng thiết yếu khi chính quyền thực hiện các biện pháp giãn cách xã hội, làm gia tăng sản xuất và tiêu thụ nhựa (Sarkodie, S.A., and Owusu, P.A., 2020).

    Ford cho rằng, do khủng hoảng kinh tế từ đại dịch mà người tiêu dùng quan tâm đến tài chính hơn là các sản phẩm thân thiện với môi trường. Do đó, họ có xu hướng lựa chọn các sản phẩm đóng gói bằng nhựa với giá thành rẻ hơn so với việc lựa chọn sản phẩm đóng bằng bao bì. Theo ước tính dựa trên một cuộc khảo sát trực tuyến trên 1.110 người được hỏi, các hộ gia đình Singapore đã sản xuất thêm 1.334 tấn rác thải nhựa (ví dụ như dĩa, hộp đựng và thìa dùng một lần) trong thời kỳ giãn cách xã hội và tỷ lệ cung cấp bữa ăn đến tận nơi người dùng ước tính đã tăng 73% trong 8 tuần (Low và Koh, 2020). Ngoài ra, mua sắm trực tuyến và dịch vụ giao hàng tăng lên cũng tiềm ẩn việc tiêu thụ lớn hơn lượng bao bì đóng gói cho quá trình vận chuyển[6]. Số liệu thống kê ở một số nước trong khu vực Đông Nam Á cho thấy, khuynh hướng sử dụng lại đồ nhựa dùng một lần khi áp đặt lệnh phong tỏa (tháng 3 năm 2020). Cụ thể, lượng rác thải từ nhựa dùng 1 lần trước khi thực hiện lệnh phong tỏa (tháng 3) là 5.000 tấn/ngày tăng lên 6.300 tấn/ngày[7] trong tháng 4. Riêng Thái Lan, sau 1 tháng áp dụng lệnh phong tỏa, lượng rác thải nhựa dùng 1 lần tăng thêm 1.285 tấn/ngày. Đây là mức tăng cao đáng kể so với khu vực Đông Nam Á.